بازارساز خودکار (AMM) نوعی از پروتکل صرافی غیرمتمرکز است که برای قیمت‌گذاری دارایی‌ها به‌جای استفاده از یک دفتر سفارش، بر یک فرمول ریاضی تکیه دارد. یک بازارساز خودکار را می‌توانید به‌عنوان یک ربات درنظر بگیرید که همواره یک قیمت مبادله را بین دو دارایی مشخص می‌کند. برخی از آن‌ها مثل پلتفرم یونی‌سوآپ از یک فرمول ساده استفاده می‌کنند درحالی‌که برخی دیگر مثل پروتکل‌های Curve و Balancer روابط پیچیده‌تری را به‌کار می‌برند.
در یک پلتفرم بازارساز خودکار، کاربران نه‌تنها می‌توانند بدون نیاز به اعتماد معامله کنند، بلکه با فراهم‌آوردن نقدینگی در استخرهای نقدینگی، خود تبدیل به یک کارگزاری شوند. این یعنی هر فردی می‌تواند تبدیل به تأمین‌کننده نقدینگی شود و در ازای آن از محل کارمزدها، پاداش دریافت کند.
به لطف سادگی و استفاده آسان، بسیاری از این بازارسازهای خودکار توانسته‌اند در فضای دیفای موفقیت خود را تثبیت کنند. غیرمتمرکز کردن فرآیند بازارسازی به این شکل، کاملا شایسته‌ی منظره‌ای‌ست که فناوری رمزارز برای جهان به تصویر کشیده است.
در چندسال اخیر، صنعت مالی غیرمتمرکز، به‌ویژه برنامه‌های غیرمتمرکز شبکه اتریوم، در کانون توجه و استقبال کاربران بوده است. در حال حاضر، زراعت بازده (yield farming) یکی از راه‌های مناسب برای توزیع توکن است، استفاده از بیت کوین‌های توکن‌شده در شبکه اتریوم رو به افزایش است و حجم استفاده از پلتفرم‌های وام‌دهی غیرمتمرکز به‌شکلی خیره‌کننده رشد کرده است. به همین شکل، پروتکل‌های بازارساز خودکار به لحاظ حجم با برنامه‌های دیگر قابل مقایسه هستند، نقدینگی بسیار بالایی دارند و روزبه‌روز به تعداد کاربران آن‌ها افزوده می‌شود.
اما این صرافی‌ها چگونه کار می‌کنند؟ چه عاملی آن‌ها را تا این حد سریع کرده و چگونه است که ایجاد بازار یک توکن جدید در آن‌ها به این اندازه آسان است؟ آیا بازارساز خودکار می‌تواند با صرافی‌های رایج که از دفتر سفارش استفاده می‌کنند، رقابت کند؟
پیشنهاد مطالعه: صرافی غیرمتمرکز (DEX) چیست؟ + معرفی بهترین صرافی‌های غیرمتمرکز
بازارساز خودکار (AMM) چیست؟
بازارساز خودکار نوعی از پروتکل صرافی غیرمتمرکز است که به‌جای استفاده از یک دفتر سفارش، برای قیمت‌گذاری دارایی‌ها بر یک فرمول ریاضی تکیه دارد. درواقع ارزش دارایی‌ها در آن‌ها براساس یک الگوریتم قیمت‌گذاری تعیین می‌شود.
وجه مشترک تمام آن‌ها این است که به‌جای دفتر سفارش، قیمت دارایی‌ها در آن‌ها براساس یک الگوریتم مشخص می‌شود. تا این مرحله از توضیحات، به احتمال زیاد نحوه کارکرد بازارساز خودکار کمی مبهم به‌نظر می‌رسد، اما امیدواریم تا انتهای متن ابهامات برطرف شوند.
بازارسازی سنتی معمولا شامل تعامل گسترده با شرکت‌ها و به‌کارگیری استراتژی‌های پیچیده و منابع بسیاری است. آن‌ها به کاربران کمک می‌کنند تا در قیمت‌های مناسبی معامله کنند، شکاف قیمتی کمی را در دفتر سفارش مشاهده کنند و کارمزدهای کوچکی را برای معاملات خود بپردازند. در طرف دیگر، بازارساز خودکار به‌جای این فرآیندها، از راه‌حل‌های غیرمتمرکز و الگوریتمی استفاده کرده و به هر فردی اجازه می‌دهد تا بازاری را در یک بلاک چین بسازد. در ادامه خواهیم دید چگونه!
بازارساز خودکار چگونه کار می‌کند؟
از یک منظر، تفاوتی بین یک بازارساز خودکار و صرافی‌های رایج وجود ندارد؛ در هر دوی آن‌ها جفت‌های معاملاتی، مثل ETH/DAI، وجود دارند. اما اینجا شما به طرف مقابل برای انجام معامله نیازی ندارید؛ به‌جای آن با یک قرارداد هوشمند تعامل دارید که برای شما بازار را می‌سازد.
در یک صرافی غیرمتمرکز (DEX) هم به مانند صرافی‌های رایج، معاملات به‌صورت مستقیم بین کاربران انجام می‌شود (البته درست‌تر این است که بگوییم بین کیف پول کاربران انجام می‌شود). اگر شما اتر را در ازای تتر می‌فروشید، فرد دیگری در طرف دیگر وجود دارد که اتر را با استفاده از تتر می‌خرد. این یک تراکنش همتابه‌همتا (peer-to-peer) است.
برعکس، تراکنش‌های انجام‌شده در یک بازارساز خودکار را می‌توان فرد به قرارداد (peer-to-contract) نامید. از همین نظر، خبری از دفتر سفارش و انواع مختلف سفارش (مثل سفارش بازار، سفارش محدود و سفارش توقف) نیست. قیمت دارایی موردنظر شما برای خرید یا فروش، بر مبنای یک فرمول محاسبه می‌شود. البته لازم نیست این قاعده برای طراحی‌های آتی بازارسازهای خودکار نیز صادق باشد.
اشاره شد که نیازی به طرف معامله وجود ندارد؛ با این حال باید موجودیتی باشد که بازارسازی کند. درست است! نقدینگی موجود در قرارداد هوشمند باید توسط کاربرانی که تأمین‌کننده نقدینگی (LP) نام دارند، عرضه شود.
پیشنهاد مطالعه: آموزش انواع سفارش در بازار ارز دیجیتال برای تریدرهای حرفه‌ای!
بررسی پروتکل یونی‌سواپ، نمونه برجسته بازارسازی خودکار
بازارساز خودکار برای قیمت‌گذاری دارایی از یک فرمول استفاده می‌کند. این فرمول ریاضی می‌تواند در هر پروتکل متفاوت باشد. پلتفرم یونی‌سواپ (Uniswap) از رابطه x*y=k استفاده می‌کند که در آن پارامتر‌های x و y به‌ترتیب تعداد (یا سهم) موجود از یک جفت توکن به نام‌های A و B در یک استخر نقدینگی هستند. حاصل‌ضرب این دو مقدار برابر با مقدار ثابت k است که یعنی، نقدینگی کل در یک استخر باید همواره مقدار ثابتی باقی بماند. حال ببینیم با انجام یک معامله، چه اتفاقی در این استخر رخ می‌دهد.
مثال: فرض کنید آلیس می‌خواهد مقداری توکن A را با استفاده از توکن B در یک استخر A/B خریداری کند. ابتدا به یاد داشته باشید که در حال حاضر نرخ مبادله توکن A در برابر توکن B برابر با y/x است (تعداد توکن B تقسیم بر تعداد توکن A). آلیس تصمیم می‌گیرد که ۱۰درصد از توکن‌های A را که در استخر موجود هستند بخرد. وی باید y/10 از توکنB را به استخر بپردازد و مقدار موردنظر خود از توکن A را دریافت کند. حالا نرخ مبادله تغییر کرده و به مقدار ۱.۲۲۲*y/x رسیده است که یعنی قیمت مبادله توکن A درمقابل توکن B به اندازه ۲۲.۲ درصد افزایش یافته است. اگر آلیس ۲۵ درصد از توکن‌های A را از این استخر می‌خرید، این افزایش قیمت ۶۶.۶ درصد بود.
پروتکل‌های دیگر، بنابر موارد کاربرد مورد هدف خود، از فرمول‌های دیگری استفاده می‌کنند.
پیشنهاد مطالعه: آموزش کار با صرافی یونی سواپ (Uniswap) + ویدیو
استخر نقدینگی چیست؟
تأمین‌کنندگان نقدینگی وجوه خود را به استخرهای نقدینگی می‌سپارند. استخر نقدینگی در واقع یک مخزن پول است که معامله‌گران در برابر آن معامله می‌کنند. تأمین‌کنندگان در ازای تأمین نقدینگی پروتکل، از محل کارمزد تراکنش‌های انجام‌شده در استخر، پاداش دریافت می‌کنند. در مورد پروتکل یونی‌سوآپ، تأمین‌کنندگان مقدار برابری از یک جفت توکن (برای مثال ۵۰ درصد اتر و ۵۰ درصد DAI) را در یک استخر ETH/DAI سپرده‌گذاری می‌کنند.
در واقع افزودن وجوه به یک استخر نقدینگی بسیار آسان است. پاداش‌ها براساس پروتکل مشخص شده‌اند. برای مثال پروتکل Uniswap v2 از معامله‌گران به اندازه‌ی ۰.۳ درصد از حجم معاملات را به‌عنوان کارمزد دریافت می‌کند و به‌دست تأمین‌کنندگان نقدینگی (LP) می‌رساند. پروتکل‌های دیگر ممکن است کارمزدهای کمتری نیز بگیرند تا موفق شوند نقدینگی بیشتری را در استخرهای خود جمع کنند.
اما چرا جذب نقدینگی تا این حد اهمیت دارد؟ هرچه نقدینگی بیشتری در یک استخر باشد، سفارش‌های بزرگتر دچار لغزش قیمتی (slippage) کمتری می‌شوند. همین پیامد به نوبه‌ی خود می‌تواند باعث جذب بیش از پیش تأمین‌کنندگان نقدینگی به پروتکل موردنظر شود.
مسأله‌ی لغزش قیمت در طراحی‌های متفاوت بازارساز خودکار، متغیر است. به عبارت ساده، به این ارتباط دارد که نرخ تبدیل در یک استخر پس از انجام یک معامله تا چه حد تغییرات دارد. اگر نرخ تبدیل در یک دامنه بزرگ نوسان کند، لغزش قیمتی یک مسأله جدی خواهد بود.
برای روشن‌شدن موضوع، فرض کنید می‌خواهید تمام توکن‌های اتر موجود در استخر ETH/DAI پروتکل یونی‌سوآپ را بخرید. خب نمی‌توانید! شما باید به‌صورت نمایی قیمت‌های بیشتر و بیشتری را برای توکن‌های بعدی بپردازید. درواقع، سفارش هرچه بزرگتر باشد، اثر بزرگتری بر تعادل بین x و y می‌گذارد. این یعنی سفارش‌های بزرگ به نسبت سفارش‌های کمتر، به‌صورت نمایی گران می‌شوند. به‌هرحال باز هم نمی‌توانید تمام توکن‌های یک استخر را بخرید چون براساس معادله x*y=k این امکان وجود ندارد که یکی از دو مقدار x و y به صفر برسد.
تا اینجا درباره قیمت‌گذاری دارایی‌ها و استخرهای نقدینگی در یک پروتکل بازارساز خودکار مثل پلتفرم یونی‌سواپ توضیح دادیم. اما قصه فقط به این دو خلاصه نمی‌شود. یک تأمین‌کننده نقدینگی (LP) در بازار خودگردان باید از یک موضوع دیگر نیز مطلع باشد و آن چیزی نیست جز «زیان ناپایدار».
زیان ناپایدار چیست؟
زیان ناپایدار (impermanent loss) زمانی واقع می‌شود که نسبت قیمت توکن‌هایی که به استخر نقدینگی اضافه کردید، تغییر کند. هرچه این تغییر بزرگتر باشد، زیان ناپایدار بیشتر است. به همین دلیل است که یک بازارساز خودکار معمولا بهترین عملکرد را در جفت‌هایی مثل ارزهای پایدار (stablecoin) و یا توکن‌های بسته‌بندی‌شده (wrapped token) دارد؛ چراکه آن‌ها ارزش یکسانی دارند. البته اگر نسبت قیمت بین این دو جفت توکن تغییر چندانی نداشته باشد، زیان ناپایدار ناچیز خواهد بود.
مثال: فرض کنید قیمت اتر هزار دلار باشد و آلیس طبق قاعده یک توکن اتر و ۱۰۰۰ توکن DAI را در یک استخر یونی‌سواپ سرمایه‌گذاری کند. فرض کنید همزمان در این استخر ۱۰ اتر و ۱۰۰۰۰ عدد DAI وجود داشته باشد که این یعنی آلیس حالا ۱۰ درصد از ارزش دارایی‌های استخر را دارد. کل نقدینگی (مقدار k) در این استخر برابر با ۱۰۰۰۰۰ است. حالا اگر قیمت اتر به ۴۰۰۰ دلار برسد چه خواهد شد؟ همان‌طور که می‌دانیم نقدینگی کل باید ثابت بماند، پس با این حساب ۵ اتر و ۲۰ هزار توکن DAI در استخر خواهیم داشت. آلیس پس از رشد قیمت اتر، به استخر وارد شده و توکن‌های خود را برداشت می‌کند. وی صاحب ۱۰ درصد از نقدینگی کل است که یعنی ۰.۵ اتر و ۲۰۰۰ توکن DAI را دریافت می‌کند که در قیمت فعلی درمجموع ۴۰۰۰ دلار ارزش دارد. در نگاه اول، آلیس سود خوبی کرده، اما چه می‌شد اگر وی اصلا وجوه خود را در این استخر سپرده‌گذاری نمی‌کرد؟ او صاحب یک اتریوم و ۱۰۰۰ DAI بود که درمجموع ۵۰۰۰ دلار ارزش داشت.
در طرف دیگر، اگر نرخ تبدیل تغییر زیادی کند، تأمین‌کننده نقدینگی درصورتی‌که به‌سادگی توکن خود را در کیف پول خود نگه‌داری می‌کرد، درمقایسه با سپرده‌گذاری در یک استخر بازارساز خودکار، وضع بهتری می‌داشت. حتی با این وجود، استخرهایی مثل ETH/DAI در پروتکل یونی‌سواپ که کاملا در معرض زیان ناپایدار هستند، به لطف کارمزدهایی که برای معاملات دریافت می‌کنند، برای تأمین‌کنندگان نقدینگی سودآوری خوبی داشته‌اند.
شاید اطلاق نام «زیان ناپایدار» به این پدیده جای سوال داشته باشد زیرا تنها درصورتی زیان‌ها حذف می‌شوند که نسبت قیمت دوباره به همان مقدار ابتدایی بازگردد. به‌هرحال اگر وجوه خود را در نرخ متفاوتی برداشت کنید، زیان شما اصلا ناپایدار نخواهد بود! در برخی از موارد کارمزد معاملات که محل پاداش شماست، ضررها را جبران می‌کنند، اما مهم است که ریسک‌ها را درنظر داشته باشید.
بهتر است قبل از سپردن وجوه خود به استخرهای یک بازارساز خودکار، تحقیق شخصی خود را به‌دقت انجام دهید و مطمئن شوید که از عواقب زیان ناپایدار آگاه هستید.
پیشنهاد مطالعه: DeFi 2.0 چیست و چرا اهمیت دارد؟
جمع‌بندی
بازارساز خودکار در واقع شیرازه‌ی صنعت مالی غیرمتمرکز است. این پروتکل‌ها به هر فردی اجازه می‌دهند تا بتوانند به‌صورت کارا و بدون عیب و نقص، بازارهایی را بسازند. با اینکه از برخی جنبه‌ها در مقایسه با صرافی‌های رایج که از دفتر سفارش استفاده می‌کنند، محدودیت‌هایی دارند، پیشرفتی و تحولی که با خود به بازار کریپتو آورده‌اند، کاملا بی‌بدیل است و با ماهیت فناوری بلاک چین سازگار است.
پروتکل‌های بازارساز خودکار هنوز در مراحل رشد اولیه به‌سر می‌برند. نمونه‌هایی که امروز در بازار رمز ارز مشاهده می‌کنیم، برای مثال یونی‌سواپ (Uniswap)، Curve و پنکیک‌سواپ (PancakeSwap) در طراحی بی‌نظیر هستند اما محدودیت‌های منحصر به خود را دارند. به احتمال زیاد در آینده‌ای نزدیک بازارسازهای خودکار با طراحی‌های مبتکرانه ظهور پیدا می‌کنند. این نسل نوظهور می‌تواند منجر به کارمزدهای کمتر، اصطکاک کمتر و در نهایت نقدینگی بهتری را برای تمام کاربران برنامه‌های غیرمتمرکز فراهم کند.
این مقاله صرفا برای اهداف آموزشی ارائه شده است و نباید به‌عنوان مشاوره‌ی تجاری و سرمایه‌گذاری از طرف کوین ایران و نویسندگانش قلمداد شود.
